کلیسای جامع زوارتنوتس یکی از کلیساهای ارمنستان است؛ که در سال 2000 میلادی در سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسید.
این بنای بسیار دیدنی و باشکوه در قرن هفتم میلادی توسط شخصی ارمنی با نام "کاتولیکوس نرسس" ساخته شد. کلیسای جامع زواتنوتس سال ها بعد در اثر زلزله ای که در ارمنستان رخ داد به زیر آوار رفت. در سال 1900 میلادی بازمانده هایی از آن کشف شد؛ و به این ترتیب باستان شناسان به مدت 7 سال به کشف مابقیه این اثر تاریخی مشغول بودند.
"توروس تورومانیان" یکی از معماران برجسته ارمنستان، که از ارزش هنر معماری این کلیسا آگاهی داشت، در سال 1940 آمادگی خود را برای بازسازی آن اعلام کرد. پس از این مرمت کلیسای زوراتنوتس جانی دوباره گرفت تا گردشگران و حتی افراد محلی بتوانند به دیدن این مکان مقدس و البته هنری بروند.
در ادامه این مطلب از میسان گشت خوبان میخواهیم بگوییم تا کلیسای جامع زوارتنوتس در کدام منطقه از ارمنستان قرار دارد؛ این کلیسا چه سرگذستی را پشت سر گذاشته است؛ و چه فاکتورهایی معماری آن را شگفت انگیز میکنند.
موقعیت کلیسای جامع زوراتنوتس
بین شهرهای ایروان و اچمیادزین استانی با نام "آرماویر" وجود دارد؛ که کلیسای زوراتنوتس در آن قرارگرفته است. در حقیقت این کلیسا به لحاظ موقعیتی بسیار به فرودگاه بین المللی ایروان که نام آن هم زوارتنوتس است، نزدیک است.
شاید جالب باشد بدانید که زوارتنوتس در زبان ارمنی یعنی فرشتگاه آسمانی؛ و کلیسای زوارتنوتس به معنای کلیسای فرشتگان آسمانی است.
تاریخچه کلیسای زوارتنوتس
کلیسای جامع زوارتنوتس در زمان حمله اعراب مسلمان به ارمنستان ساخته شد. در حقیقت ساخت این کلیسا در سال 643 میلادی آغاز شد؛ و با تمام فراز و نشیب های تاریخی سرانجام در سال 659 میلادی به پایان رسید. ملاقات های زیادی بین پادشاه زمان (تردات سوم) و سنت گریگوری (کسی که در به رسمیت شناخته شدن دین مسیحیت در ارمنستان نقش پر رنگی داشته است) در زوراتنوتس انجام میشد. و پادشاه به پاس زحمات گریگوری این بنا را به او تقدیم کرده بود.
این بنا نزدیک به 3 قرن یعنی تا قرن دهم میلادی پابرجا ماند. اما درباره چگونگی ویران شدن کلیسا هنوز بحث ها و اختلاف نظرهایی زیادی وجود دارد. برخی آن را نتیجه حمله اعراب میدانند؛ و برخی دیگر زلزله را عامل اصلی ویرانی زوارتنوتس میشناسند.
گروهی از باستان شناسان که حمله اعراب را عامل اصلی ویرانی کلیسا میدانند، معتقدند این ساختمان به قدری محکم طراحی شده بود؛ که برای 1000 سال بعد (تاریخی که ارامنه باور دارند که حضرت مسیح برای بار دوم در آن ظهور میکند) هم پابرجا می مانده. همچنین آنها آثار آتش سوزی های بزرگ کشف شده در محل را مهر تاییدی بر حرف های خودشان میدانند.
نتیجه حفاری های کلیسای زوارتنوتس
در آغاز قرن بیستم و بین سال های 1901 تا 1907 میلادی همزمان با بازسازی کلیسای جامع زوارتنوتس، حفاری هایی در این مکان آغاز شد. در طی این حفاری ها پایه های کلیسای جامع، بقایایی از یک کاخ و اتاقی برای شراب سازی کشف شدند.
علاوه بر اینها، کاوش ها نشان میدهد که این کلیسا بر روی بقایای سازه هایی که به دوران سلطنت پادشاهی به نام اوراتویی (مربوط به دوران سلسله روسا دوم) برمیگردد، بنا شده است.
معماری کلیسا
اکثر محققان بر این باور هستند که در طی بازسازی هایی "توروس تورامانیان" و به خواست او کلیسای زوارتنوتس به بنایی 3 طبقه تبدیل شد. در این میان عده ای از محققان هم معتقدند که این تغییرات در طی بازسازی های تورامانیان رخ نداده است؛ و این بنا تنها حاصل تخصص فنی در قرن هفتم میلادی بوده است.
نمای بیرونی کلیسا یک چند ضلعی با 32 ضلع است؛ که از دور نمایی دایره ای شکل به نظر میرسد. طراحی بیرونی کلیسا، شامل سرستون‌های سبدی شکل است؛ که در دوطرف سبد طرح هایی از حلزون دارد؛ و همچنین سرستون‌های عقابی شکل، که همگی از تأثیر معماری سوریه و شمال بین‌النهرین حکایت میکنند.
نمای بیرونی کلیسای جامع با حکاکی‌هایی از انار، درخت انگور و همچنین تزیینات مجسمه‌ای و طاق‌هایی زیبا تزئین شده است. زمانیکه داخل کلیسای زوارتنوتس میشود بر کف زمین موزاییک هایی میبینید که به شکل صلیبی بزرگ کنار یکدیگر قرارگرفته اند؛ و طراحی جذاب را به وجود آورده اند.
گفته میشود که کلیسای جامع زوارتنوتس در حالیکه نمایی از کوه های آرارات در پشت آن نمایان است، بر روی دیوارهای کلیسای "سن شپل" در پاریس به صورت برجسته نقاشی شده است. همچنین بر روی اولین اسکناس پول 100 درامی (واحد پول ارمنستان) این کشور، نمایی از زوراتنوتس به تصویر کشیده شده است؛ و در حال حاضر در موزه تاریخ ایروان به نمایش عموم گذاشته شده است.
طراح کلیسای زوراتنوتس به شدت بر ساخت و سازهای بعدی دیگر کلیساهای ارمنی با تالارهای متقاطع گنبدی مرکزی تأثیر گذاشت؛ و امروزه نشانی ماندگار از معماری و هنر در ارمنستان، گرجستان، آذربایجان و شرق ترکیه به جا گذاشت.